Zeszyty

Historia GDAŃSKA – od jego powstania, aż do czasów współczesnych, opisana w wartkiej i anegdotycznej formie – może być ciekawą lekturą dla każdego.

Cyrkiel zakreśla koło,
Kołem HISTORIA się toczy,
Lecz koło to miażdży ludzi.
Historia ciągle krwią broczy.

Trylogia Gdańska jest krwawa,
Lecz taka na prawdę była.
Nie będę jej cukrował.
Oby się znów nie zdarzyła…

W 1936 roku utworzono dekretem Rejon Umocniony Hel. Niestety nie poszły za tym ani pieniądze ani niezbędne inwestycje. Na małą, senną miejscowość Hel zwaliły się nagle masy wojska – powstały poważne problemy kwaterunkowe, aprowizacyjne i inne, które starano się na bieżąco rozwiązywać – z różnym, nie zawsze udanym skutkiem. To bardzo istotne – a często nieznane lata z historii Helu.

Dowódca Żandarmerii w Helu w 1939 roku był zawsze w centrum wszelkich wydarzeń. Jego wspomnienia są niezwykle rzeczowe i udokumentowane i przynoszą nam wiele bezcennych i ciekawych informacji o obronie Helu we wrześniu 1939 roku.

Przez całe lata w Helu istniało więzienie – pruska kolonia karna. Więźniowie kolonii mieli za zadanie zalesienie półwyspu pokrytego wcześniej tylko piaszczystymi wydmami. Las którym się możemy cieszyć obecnie – to właśnie efekt pracy Helskiej Kolonii Karnej.

Gdy nadeszła wojna – Gdańsk jawnie zajęli Niemcy, przyłączając go do Rzeszy. Po pięciu latach niemieckiej okupacji – Gdańsk po zaciętych bojach zdobyły oddziały sowieckiej Armii Czerwonej. Trudno obecnie ocenić czy większość Gdańska zburzono w czasie walk, czy tez zburzyli go i spalili sowieccy zdobywcy. Faktem jest, że Gdańsk wrócił do Polski i został pieczołowicie odbudowany.

W okresie międzywojennym, gdy Hel stał się częścią Polski – zbudowano tu kościół katolicki, równolegle do działającej od lat świątyni protestanckiej.

Potężne cesarstwo pruskie opanowało na długie lata niemal całe Pomorze. Gdańsk znalazł się w rękach Prusaków – a jego zawiłe i ciekawe dzieje opisuje II cześć Trylogii Gdańskiej.

Liczne latarnie morskie powstawały na Półwyspie Helskim przez całe wieki. Ich historię i stan dzisiejszy opisuje niniejszy zeszyt.

W 1417 roku był to kościół parafialny w Nowym Helu. W 1525 roku został przekształcony w świątynię protestancką, ponieważ większość mieszkańców przeszła na wyznanie ewangelickie. W ciągu XVIII wieku silne sztormy i wzburzone fale mocno podmywały skarpę na której stoi kościół. Do katastrofy doszło w 1861 roku, kiedy to część frontowa budynku wraz z wieżą obsunęła się do morza.

W dwa lata później po remoncie Kościół uzyskał kształt bliski dzisiejszemu, choć różniący się zasadniczo wyglądem wieży. Ta ówczesna została rozebrana w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku. Kościół ucierpiał w wyniku działań wojennych w 1945 r. i został odrestaurowany w 1959 roku. Ponieważ w Helu nie działała już wtedy parafia ewangelicka, budynek pokościelny zaadaptowano na cele muzealne.

Kanonierki zbudowano w Finlandii na zamówienie carskiej Rosji. Po rewolucyjnych zawirowaniach nie zostały odebrane i ostatecznie zasiliły młodą flotę odbudowanej Rzeczypospolitej. Stały się pierwszymi polskimi okrętami wojennymi z prawdziwego zdarzenia i morską szkołą dla wielu przyszłych oficerów. Na opisywanych kanonierkach służył m.in. Eugeniusz Pławski, Tadeusz Podjazd-Morgenstern, Stanisław Mieszkowski, Włodzimierz Steyer czy Heliodor Laskowski – to postacie wybitnie zapisane w polskiej historii. Niewielkie okręty pełniły też funkcje reprezentacyjne, w 1926 roku w roli eskorty uczestniczyły w sprowadzeniu prochów Juliusza Słowackiego do Polski. Z racji niewielkiej prędkości nie odegrały większej roli w obronie Wybrzeża. Zniszczony przez Luftwaffe „Generał Haller” został zezłomowany, natomiast „Komendant Józef Piłsudski” jako „Heisternest” i potem „M 3109” do 1943 roku służył jako jednostka pomocnicza niemieckiej Kriegsmarine.

Pierwszy z trzech tomików o historii Gdańska opowiada w formie ciekawej i anegdotycznej postanie i pierwsze 900 lat historii tego wspaniałego miasta, powstałego u boku Rzeczpospolitej i pod patronatem polskich królów.

W okresie 20-lecia międzywojennego, podjęto decyzję o budowie w miejscowości Hel „Kolonii Rybackiej” – domów zasiedlanych przez polskich rybaków. Zeszyt opisuje skomplikowaną i długą historię budowy tej kolonii, której domy zachowały się do dziś – niestety na ogół po licznych przebudowach.

Do Helu rokrocznie ciągną istne pielgrzymki ludzi chcących zobaczyć sławną z obrony Helu baterię im. H.Laskowskiego i obejrzeć miejsce, gdzie walczył jej dowódca – najsłynniejszy obrońca Helu, tak bliski wielu Polakom – kmdr Zbigniew Przybyszewski.

Jego osoba, jego bohaterskie życie, okrutny los, który go spotkał niespodziewanie w pełni życia są tak niezwykłe i niespotykanie, że ktoś nie znający jego historii może uważać – że zbyt pozytywne i przesłodzone. Dlatego warto przybliżyć tę postać wszystkim – i tym, którzy wiedzą o nim więcej i zupełnym laikom, z trudem kojarzącym jego nazwisko z Helem.

W sierpniu 1924 r. Rada Ministrów  podjęła uchwałę o powołaniu nowego,  korpusu granicznego,  specjalnie dla ochrony granicy polsko-sowieckiej. Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało 12 września rozkaz o utworzeniu Korpusu Ochrony Pogranicza.

Wobec braku sił lądowych zdolnych do obrony Rejonu Umocnionego Hel – 12 maja 1939 roku zdecydowano o skierowaniu na Hel wydzielonych kompanii z Batalionów K.O.P. „Sienkiewicze” i „Sarny” – w sumie 12 oficerów i 430 szeregowych.

W ten sposób powstała  jednostka pod nazwą IV batalion 7 pp. K.O.P., nazywany także IV Batalionem K.O.P. „Hel”. Batalion KOP sputecznie bronił Półwyspu Helskiego od strony lądu przez całe 32 dni obrony Helu.

Dzieje kontrtorpedowca ORP „WICHER”, który jako pierwszy nowoczesny niszczyciel był przez wiele lat dumą polskiej floty. Pozostawiony do obrony wybrzeża ORP „WICHER” w trzecim dniu wojny stoczył zaciekły pojedynek z niemieckimi niszczycielami, lecz kilka godzin później został zatopiony przez nieprzyjacielskie bombowce. Opracowanie uzupełniają wspomnienia dowódcy okrętu kmdr Stefana de Waldena

Morskie Laboratorium Rybackie z siedzibą w Helu powołano do życia w 1921 roku. Cały rok 1922 poświęcono na organizację placówki.

Oficjalnie rozpoczęło pracę w kwietniu 1923 roku gdy w Helu pojawił się biolog, Kazimierz Demel.

Podstawą działalności placówki w Helu były badania naukowe, ale pracownicy kolekcjonowali też okazy przyrodnicze, które czasami przynosili im rybacy.  Pod koniec lat 20. ubiegłego stulecia zbiory liczyły już kilkaset okazów i były prezentowane na różnych wystawach, np. w 1929 roku na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. W latach 30. były jedną z atrakcji turystycznych Helu.

W 1932 roku w Helu powstała Stacja Morska, która przejęła inwentarz i działalność Laboratorium.

Obrona rejonu Gdyni i Kępy Oksywskiej w 1939 roku jest nieco zapomniana i niedoceniana. Była to pierwsza, najbardziej zacięta i zakończona ogromnymi stratami bitwa na polskim Pomorzu. Obrona tego rejonu trwała do 19 września. Ostatnie 7 dni walk, to nieustanna walka w okrążeniu, na niczym nieosłoniętym płaskowyżu Kępy Oksywskiej  – gdy polskie oddziały zostały krok po kroku pokonywane przez przeważające siły Niemców. Dowódca obrony, płk. Stanisław Dąbek – czując ciężar odpowiedzialności za śmierć podległych mu żołnierzy – popełnił samobójstwo. W tych walkach zginęło ok. 2 tysięcy polskich żołnierzy – nie licząc bardzo wielu rannych.

Polski dywizjon minowców bardzo dobrze sprawdził się podczas wrześniowej obrony Wybrzeża. Minowce, nazywane popularnie „ptaszkami”, powstały w polskich stoczniach: Stoczni Rzecznej w Modlinie, Warsztatach Portowych Marynarki Wojennej w Gdyni oraz w Stoczni Gdyńskiej. Jednostki okazały się być bardzo udane, o sporej dzielności morskiej i uniwersalności bojowego wykorzystania. W trakcie obrony Wybrzeża „ptaszki” brały udział w działaniach przeciwlotniczych, stawianiu niewielkich zapór minowych oraz artyleryjskim wsparciu obrony Oksywia.

Gdy zakończyła się obrona polskiego wybrzeża w 1939 roku, wielu obrońców podjęło ryzykowne próby ucieczek przed niemiecką niewolą przez Bałtyk. Najbardziej znany jest udany rejs ORP BATORY – ale takich ucieczek udanych i nieudanych było o wiele więcej.

Na tle historii protestanckiej, należącej do miasta Gdańsk osady Hel – opisane są charakterystyczne tylko dla tej miejscowości Półwyspu Helskiego domy rybackie, wykonane z drewnianej konstrukcji szkieletowej, wypełnianej cegłą lub gliną, Charakterystyczną cechą tych domów są także drzwi połówkowe – otwierane oddzielnie w części górnej i oddzielnie w części dolnej.

Zeszyt opisuje znane i nieznane wraki południowego Bałtyku, ze szczególnym uwzględnieniem rejonu Półwyspu Helskieho.

Podział czasowy opisuje historię i położenie historycznych wraków sprzed 1939 roku, wraków Kampanii wrześniowej 1939 roku – a więc ORP WICHER i ORP GRYF, licznych wraków z okresu wojny, oraz wraków które powstały już w czasach powojennych,

Dzieje powstania i działaności Morskiego Dywizjonu Lotniczego, który był zalążkiem polskiego lotnictwa morskiego. Niestey, sprzęt lotniczy dywizjonu był przestarzały, a ofiarność i niezwykłe improwizacje personelu na niewiele się zdały wobec chronicznego braku funduszy, zużycia sprzętu i niezrozumienia wśród dowódczych elit II Rzeczypospolitej.

Helski port wojenny wraz zapleczem, a także przylegający akwen Zatoki Gdańskiej stały się w okresie wojny wielkim poligonem treningowo doświadczalnym dla niemieckiej floty podwodnej. Większość niemieckich marynarzy U-bootów właśnie tutaj szkoliło się do walki. Także tutaj testowano nowe typy napędów i uzbrojenia okrętów podwodnych.

Przez setki lat artyleria była nazywana „królową wojny”. Jest tu szczegółowo opisana historia największych, najpotężniejszych – a czasami najbardziej oryginalnych, dział świata z różnych epok.

Zimą i wiosną 1945 roku Niemcy prowadzili kolosalną akcję ewakuacyjną morzem – na Zachód. W tym czasie na Bałtyku niepodzielnie panowali Rosjanie – zatapiając wiele z tych jednostek. Wtedy właśnie wydarzyły się największe tragedie morskie świata – przeładowane uciekinierami MS „WILHELM GUSTLOFF” i MS „STEUBEN”, oraz MS „GOYA” zostały zatopione torpedami z radzieckiego okrętu podwodnego. Na każdej z tych jednostek straciło życie wielu żołnierzy – ale także wiele tysięcy cywilnych uciekinierów.

Kalendarium opisuje zarówno przygotowania Polski do obrony wybrzeża jak i ukazywane dzień po dniu wydarzenia obrony wybrzeża – zarówno w części lądowej wybrzeża jak i na Półwyspie Helskim.

Największa polska bateria artyleryjska odegrała niezwykle istotną rolę podczas wrześniowej obrony Wybrzeża.

Starania kmdr. Heliodora Laskowskiego o należyte uzbrojenie artyleryjskie Rejonu Umocnionego Hel uwieńczył zakup czterech nowoczesnych szwedzkich armat BOFORS kalibru 152,4 mm. Doskonale dowodzone przez kpt. mar. Zbigniewa Przybyszewskiego spełniły znakomicie swoją rolę w czasie obrony Helu, trzymając na dystans cała potężną flotę niemiecką. Po wojnie kontakty z firmą BOFORS uniemożliwiono ze względów politycznych, a na przedwojennych stanowiskach zainstalowano armaty B-13 kalibru 130 mm, produkcji ZSRR. Jedna z nich stoi do dziś na swoim stanowisku.

Na Helu od strony morza wiosną 1932 r. zbudowano dwie baterie artyleryjskie  francuskich dział, przeznaczone do obrony przeciw-desantowej Półwyspu.

Ulokowano tam działa na podstawach kołowych, zakupione wcześniej w firmie Schneider do testów przydatności. Ponieważ sprowadzono dwa różne warianty tych dział – jedne przeznaczone dla Grecji a drugie dla Danii – powstałe na Helu baterie otrzymały zwyczajowe nazwy „grecka” i „duńska”.

W okresie międzywojennym, dla obrony przeciwlotniczej Rejonu Umocnionego Hel zbudowano trzy stałe baterie armat 75 mm oraz baterię półstałą armat 40 mm. Baterie te już od marca 1939 roku ostrzeliwały samoloty niemieckie naruszające przestrzeń powietrzną Polski, a po wybuchu wojny wzięły czynny udział w działaniach bojowych.

W 1955 roku zaplanowano budowę dwu baterii dział 100 mm, przeciwkutrowych, zwanych także sztyletowymi. Tę helską zbudowano w rejonie helskiego cypla, od strony zatokowej. Baterie te miały zwalczać wrogie kutry torpedowe i inne jednostki desantowe na wodach Zatoki Gdańskiej. W 1974 roku baterię postawiono w stan stałej konserwacji z powodu rozwoju techniki rakietowej. Do dziś zachowało się jedno z oryginalnych dział B-34-U na swoim oryginalnym stanowisku.

Półwysep Hel fortyfikowano już w czasach Władysława IV. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zadeklarowano powstanie Rejonu Umocnionego Hel. Jego bramą obronną miał się stać system schronów bojowych na przedpolu Jastarni. Doskonale zaprojektowane i niemal całkowicie ukończone w momencie wybuchu wojny są pamiątką militarną tamtych czasów.

Ten nowy zeszyt p.t.: Bateria 40,6 cm Schleswig-Holstein i inne Adolfkanonen – zastępuje i uzupełnia wydany w 2005 r.  zeszyt nr 1.

Opisana jest tu historia wszystkich dział 40,6 cm produkcji Kruppa, a były to historie zawiłe i skomplikowane. Takie działa były umieszczone zaledwie na trzech bateriach obrony wybrzeża: jednej w Helu i dwóch w Norwegii. Bateria helska została po oddaniu strzałów próbnych przeniesiona do Francji. Dziś pozostała tylko bateria THEO na północ od Narwiku.